Trefyclo
Trefyclo
Yn gorwedd ar y ffin hynod ddadleuol rhwng Cymru a Lloegr, mae Trefyclo wedi bownsio yn ôl ac ymlaen dros y ffin ers ei eni, gan setlo yn y pen draw i fod yn ganolfan masnach ac amaethyddiaeth. Mae’n dal i fod yn rhan bwysig o gymuned wledig Powys, er bod llawer o ymwelwyr bellach yn cael eu denu yma gan lwybr cerdded cenedlaethol enwog Llwybr Clawdd Offa. Ond dim ond rhan o apêl Tref-y-clawdd yw heiciau i’r bryniau – fe welwch ddigon i’w weld a’i wneud p’un a ydych yn dod â’ch esgidiau cerdded ai peidio.
Y peth cyntaf y byddwch chi’n sylwi arno ar eich ffordd i mewn i Drefyclo yw ei leoliad – lleoliad prydferth ynghanol bryniau gwyrdd, coediog ar y ffin rhwng Cymru a Lloegr. Mae'n argraff gadarnhaol ar unwaith sy'n parhau wrth i chi wneud eich ffordd i'r dref. Mae strydoedd canoloesol troellog yn ymledu o'r tŵr cloc trawiadol o'r 19eg ganrif, yn llawn o adeiladau hanesyddol yn ymestyn yn ôl trwy'r canrifoedd. Mynd am dro yma yw un o'r ffyrdd hawsaf o deithio trwy amser.
Tra bod y dref yn gwisgo ei hanes yn amlwg iawn, mae'n byrlymu o fywyd yn y presennol. Mae yna farchnad da byw wythnosol, lle mae ffermwyr o’r ardal gyfagos yn dod i brynu a gwerthu eu stoc a dal i fyny â’r clecs lleol. Os nad defaid a buchod yw eich peth chi, mae yna hefyd stryd fawr brysur lle mae orielau ffynci, caffis a delis yn eistedd yn glyd ochr yn ochr ag arlwy mwy traddodiadol o drefi marchnad fel cigyddion, siopau nwyddau caled a thafarndai gwledig hanner coed.
Ar eich Clawdd
Daw llawer o enwogrwydd Trefyclo o’i safle ar Glawdd Offa – mae ei enw Cymraeg Tref-y-Clawdd yn cael ei gyfieithu’n llythrennol fel ‘Y Dref ar y Clawdd’. Ar un adeg roedd y gwrthglawdd hwn o ffosydd a chloddiau o’r 8fed ganrif yn ymestyn o’r gogledd i’r de o ‘fôr i fôr’ rhwng Cymru a Lloegr. Wedi'i adeiladu gan y Brenin Offa o Mercia fel y ffin swyddogol gyntaf i amddiffyn ei diroedd, mae bellach yn tynnu dyletswydd ddwbl fel safle archeolegol unigryw a llwybr cerdded pellter hir (yn mesur 177 milltir/285km helaeth).
Gallwch ddysgu am y ddau yng Nghanolfan Clawdd Offa Trefyclo, sy’n adrodd hanes creu’r clawdd (tasg anferth sy’n cynnwys miloedd o weithwyr), ailddarganfod ac aileni trwy gyfres o arddangosfeydd hynod ddiddorol.
Er mwyn gweld y llwybr a'r clawdd drosoch eich hun, does ond rhaid croesi'r caeau chwarae wrth ymyl y canol. Yma fe welwch faen hir sy’n coffáu agoriad y llwybr ym 1971 a darn o’r gwrthglawdd hynafol y gallwch gerdded ar ei hyd sydd wedi’i gadw’n dda (peidiwch â phoeni, nid ydym yn disgwyl ichi gerdded yr holl beth).
Hanes lleol
Mae’n anodd dychmygu ffordd well o ddod i adnabod Trefyclo go iawn na thrwy ymweld ag Amgueddfa Trefyclo. Mae ei harchif wedi’i seilio bron yn gyfan gwbl ar roddion gan boblogaeth y dref, gan greu amrywiaeth wirioneddol eclectig o arddangosion.
Dewch i brocio o gwmpas ac fe welwch chi ddogfennau cyfreithiol o'r 18fed ganrif sy'n manylu ar werthiannau tir lleol, hen deganau tun, poteli meddyginiaeth Fictoraidd o hen fferyllfa'r dref, offerynnau cerdd a ffonau symudol enfawr, tebyg i frics o'r 1980au (meddylfryd ar gyfer plant iau). ymwelwyr sy'n gyfarwydd â setiau llaw lluniaidd, maint poced).
Yn anad dim, nid yw'r arddangosion hyn wedi'u cloi y tu ôl i wydr. Mae polisi ymarferol yr amgueddfa (a staff cyfeillgar, gwybodus) yn annog rhyngweithio â’r arteffactau. Mae ychydig fel chwilota o gwmpas yn atig cyfunol y dref. Un eithriad nodedig i’r rheolau teimladwy yw injan dân hynafol yr amgueddfa wedi’i thynnu â llaw. Gyda’r llysenw ‘Old Squirter’ ac yn dyddio o 1780, mae’n un o ddim ond dwy enghraifft sydd wedi goroesi o’r offeryn ymladd tân anarferol hwn yn y DU.
Bach a mawr
Mae rhwydwaith troellog Trefyclo o strydoedd yn gwobrwyo archwilio, ond mae dau yn sefyll allan mewn cyferbyniad perffaith. Y Stryd Fawr yw prif lusgo’r dref, sy’n gartref i ddetholiad o siopau, orielau, tafarndai a mannau bwyta, lle gallwch chi godi popeth o offerynnau cerdd a chig wedi’i fagu’n lleol i flodau ffres a chelfyddyd gain.
Yn ymestyn i fyny'r allt o Broad Street mae'r Stryd Fawr lawer main, a elwir hefyd yn The Narrows (am resymau amlwg). Ar un adeg yn brif lwybr traffig drwy'r dref, mae'r dramwyfa fain hon bellach wedi'i phedestreiddio. Mae’r adeiladau o’r 17eg ganrif sydd ar ei hyd yn gartref i ddigonedd o siopau diddorol – gan gynnwys nifer anarferol o fawr yn gwerthu teganau a modelau.
Tri yn un
Wedi’i fframio gan Kinsley Wood gwyrdd yn codi ar ochr y bryn y tu ôl iddo, mae Eglwys Sant Edward ym mhen gogleddol (rydych chi wedi dyfalu) Stryd yr Eglwys. Credir mai hi yw’r unig eglwys yng Nghymru sydd wedi’i chysegru i’r sant arbennig hwn, mae wedi bod trwy dri cham datblygiad penodol.
Wedi’i sefydlu’n wreiddiol yn y canol oesoedd, fe’i hailadeiladwyd unwaith yng nghanol y 1700au cyn cael ei hailadeiladu bron yn gyfan gwbl eto yn y cyfnod Fictoraidd. Mae’r rhan fwyaf o’r hyn sydd ar ôl heddiw yn dyddio o gyfnod diweddaraf yr eglwys o ddatblygiad, ar wahân i’r tŵr ag ochrau sgwâr sy’n cynnwys sylfaen o’r 14eg ganrif ac estyniad uwch a ychwanegwyd yn y 18fed ganrif.
CURIOSIAETHAU A SYLWADAU
-
Goresgynwyr gofod. Ar ochr bryn ychydig filltiroedd y tu allan i Drefyclo mae cartref syfrdanol telesgop mwyaf Cymru. Mae'n rhan o'r Spaceguard Centre, arsyllfa seryddol sy'n astudio effeithiau asteroidau a chomedau - ac yn cadw llygad ar yr awyr ar gyfer Gwrthrychau Ger y Ddaear a allai fod yn fygythiad i'n planed.
-
Diwrnod sba. Ar ochr orllewinol y dref mae ffynnon naturiol a elwir yn Ffynnon Siaced. Credir iddo gael ei ddarganfod mor bell yn ôl â'r Oes Efydd, yn ôl y sôn roedd ei dyfroedd yn gwella anhwylderau fel ysigiadau a rhewmatism. Yn ystod oes Fictoria bu'n ganolbwynt ymgais fyrhoedlog i ailfrandio Trefyclo fel tref sba. Er gwaethaf priodweddau meddyginiaethol y ffynnon, ni ddechreuodd yr ymdrechion hyn.
-
Ty hanner ffordd. Saif Tref-y-clawdd bron yn union ar bwynt canol llwybr cerdded cenedlaethol Llwybr Clawdd Offa, 177 milltir/285km. Gan ddilyn y ffin hynafol rhwng Cymru a Lloegr, mae’r llwybr yn dod i mewn i’r dref o’r de trwy Goed y Ffrydd ac yn mynd ymlaen ar hyd glannau Afon Teme ychydig i’r gogledd o Ganolfan Clawdd Offa.
-
Dyma'r Ffordd. Nid Llwybr Clawdd Offa yw’r unig hawliad i enwogrwydd cerdded Tref-y-clawdd. Mae’r dref hefyd yn fan cychwyn ar gyfer Llwybr Glyndŵr, sy’n dechrau wrth dwr y cloc ar Broad Street. Wedi'i enwi ar ôl Owain Glyndŵr, y rheolwr Cymreig a wrthryfelodd yn erbyn Harri IV ym 1400, mae'r llwybr yn ymdroelli am 135 milltir/217km trwy Ganolbarth Cymru, gan orffen yn y Trallwng yn y pen draw.
-
Tiriogaeth sy'n destun anghydfod. Roedd lleoliad tref-y-clawdd ar y ffin yn ei wneud yn ganolbwynt ar gyfer gwrthdaro rhwng y Cymry a’r Saeson. O ganlyniad, mae'r dref fechan wedi bod yn gartref i ddau gastell. Y gyntaf oedd caer bren ar lan yr afon o'r enw Bryn-y-Castell, ac yna castell carreg wedi ei adeiladu ar ben uchaf y dref erbyn hyn. Cafodd y ddau strwythur eu dinistrio yn y pen draw, er bod olion eu gwrthgloddiau i'w gweld o hyd.
-
Ydych chi'n cymryd y fenyw hon? Roedd un o draddodiadau mwy anarferol (a diolch byth wedi dod i ben) Trefyclo yn cael ei adnabod fel ‘gwerthu’r wraig’. Byddai dynion sy'n dymuno cael ysgariad yn gwneud hynny trwy ddod â'u priod ar ddiwedd rhaff i'r fan lle saif tŵr y cloc yn awr. Cofnodwyd yr enghraifft olaf o'r dull rhyfedd hwn o wahanu ym 1842.
A DAY IN THE LIFE
You’ll find plenty to keep you busy on a day out exploring Knighton. We’ve highlighted a few of the things you won’t want to miss and the order in which you night like to approach them. They’re only suggestions though, so feel free to tackle them in any order you want. And if you’re pushed for time and can’t spend a whole day, just take your pick of the places that interest you most.
Offa’s Dyke Centre
Knighton’s Welsh name Tref-y-Clawdd translates as ‘The Town on the Dyke’, thanks to its position on the ancient earthwork that once marked the border between England and Wales. Find out all about the dyke’s history (and its rebirth as a national walking trail in 1971) at the fascinating visitor centre, then take the short walk across the playing fields to the path itself. Watch out for the obelisk erected to mark the opening of the trail by Lord John Hunt – part the team that first conquered Mount Everest in 1953.
Take a heritage stroll
Navigate through Knighton’s winding network of streets and you’ll be on a journey through centuries of history. Climb towards the town’s summit and to see the old Market Square (Knighton’s medieval centre) and the last remains of Knighton’s long-destroyed castle.
On West Street, you’ll find the half-timbered Old House and 17th-century Chandos House (now home to a kebab shop), while along Broad Street you can’t miss the 19th-century clocktower and former bank, the latter standing out from the rest of the town’s architecture thanks to its pink granite pillars and green cupola.
Siopa (a mwy) ar Broad Street
Fwrlwm Broad Street yw calon guro Trefyclo. Ewch am dro ar ei hyd i bori trwy baentiadau yn Celfyddyd Gain Tref-y-clawdd, gitarau yn Knighton Music a phopeth o stofiau llosgi coed i lestri yn Prince and Pugh, y siop nwyddau hanesyddol 100-mlwydd-oed. Mae yna hefyd amrywiaeth eang o gaffis, tafarndai a delis lle gallwch chi ailwefru’ch batris i’w harchwilio ymhellach.
Amgueddfa Trefyclo
Cymerwch gip ar orffennol Trefyclo yn yr amgueddfa gymunedol unigryw hon. Wedi’i adeiladu bron yn gyfan gwbl o roddion gan bobl sy’n byw yma, mae’n fewnwelediad eclectig a gafaelgar i fywyd y dref. Fe welwch bopeth o deipiaduron hynafol a dogfennau hanesyddol i beiriannau fferm hynafol a chomics a chylchgronau degawdau oed. Yn anad dim, mae cyffwrdd â’r arddangosion yn cael ei annog yn frwd, gan ganiatáu i chi fynd yn ymarferol â hanes syfrdanol Tref-y-clawdd.
Eglwys St Edward
Gyda’i gwreiddiau’n dyddio’n ôl i’r oesoedd canol, mae gan eglwys blwyf Trefyclo rai straeon hynod ddiddorol i’w hadrodd. Wedi'i adeiladu a'i ailadeiladu dros y canrifoedd, mae ei bensaernïaeth yn ymgorffori creiriau o wahanol gyfnodau ei oes hir, gan gynnwys tŵr â sylfaen o'r 14eg ganrif a tho o'r 18fed ganrif.
